Tình trạng ô nhiễm không khí, sự luân chuyển không khí và độ ẩm
Tác giả: STEPHEN R. BATCHELOR.
Dù là nhân tố không thực sự quan trọng trong phương cách trồng lan, không khí quanh nơi trồng lan tuy vậy vẫn có ảnh hưởng mạnh mẽ. Các cây lan hấp thụ dioxide carbon từ không khí chung quanh để trở thành một thành phần khi tiến hành quang hợp. Mặt khác, oxygen là cần thiết cho việc hô hấp của lan. Thí dụ những rễ cây lan được trồng trong chậu cần oxygen nhận được từ những túi khí hoặc nước thoát ra từ những khe hở của chất trồng, dẫn đến việc tiếp nhận nước và dinh dưỡng (ngoài việc làm cho rễ tồn tại và phát triển), là một quá trình đòi hỏi cung cấp năng lượng. Vì mức độ oxygen và carbon dioxid trong không khí mà chúng ta hít thở, cũng là cần thiết đối với cây trồng cũng như những loài động vật, người trồng lan nghiệp dư chỉ cần kiểm tra coi không khí nơi mình trồng lan có các khí độc hay không, không khí có lưu chuyển và độ ẩm có thích hợp hay không.
Hình trên: Lá đài của cây Cattleya. Ảnh: Charles Marden Fitch
ĐỘC TỐ ETHYLENE
Thực ra chưa có kết luận trong việc cải thiện tình trạng ô nhiễm không khí làm hại cây lan. Song dù sao trong thế giới công nghiệp và hiện đại người ta đã kết luận ethylene có ảnh hưởng không tốt đến các cây lan. Dù với một lượng nhỏ, thì loại khí này cũng có thể làm giảm tuổi thọ của hoa lan, mà người ta thường thấy các lá đài và cánh hoa bị héo rũ xuống, thường thấy ở giống Cattleya và các loài lan lai từ chúng. Khi cây lan trong môi trường ethylene, các lá đài của những bông hoa mới nở thường gần như trong suốt. Chúng sớm bị quăn lại và trở nên khô héo và chuyển sang màu nâu. Nếu mức độ nhiễm khí độc cao hơn thì các cánh hoa cũng rơi vào tình trạng tương tự. Những loài lan khác rất nhạy cảm với sự phá hoại của ethylene bao gồm nhiều loài hồ điệp, Dendrobium, nếu nhiễm ethylene thì nụ hoa của chúng sẽ không phát triển được, trở nên vàng vọt và rụng đi
Tất cả những loài lan phản ứng với ethylene cần phải được kiểm tra kỹ trước ngày đưa đi triển lãm. Ethylene xuất xứ chính là từ khói bụi trong môi trường, và độ ẩm không bảo đảm, vì thế mà phần lớn các bông hoa mang đi triển lãm sớm tàn. Khi vận chuyển cây lan đang có hoa bằng xe, thì cần nhanh chóng đưa chúng ra khỏi thùng xe để cho ethylene trong khói xe không kịp phá hủy những bông hoa của chúng.
Nói chung, ethylene là kết quả của việc đốt cháy nhiên liệu, thường là từ những chiệc xe đang vận hành và thiếu thông gió. Điều lô-gic là một động cơ càng hoàn hảo bao nhiêu thì việc chuyển đổi nhiên liệu sang nhiệt và năng lượng để tạo ra những khí độc hại như ethylene càng ít bấy nhiêu. Đó là lý do vì sao những bộ sưởi ấm có hiệu suất cao đang có trên thị trường thì an toàn hơn đối với người trồng lan, vì chúng ít thải ra khí độc do nhiên liệu được đốt cháy với hiệu suất cao hơn. Mặc dù vậy, những thiết bị có liên quan đến quá trình đốt cháy bởi khí, khí thiên nhiên, củi (hoặc khói thuốc) cũng không nên tin tưởng chúng có thể không ảnh hưởng gì đến các bông hoa lan. Tốt nhất là để những cây lan càng xa càng tốt khu vực có tất cả các loại khói thải. Khi tiến hành việc sưởi ấm cho lan cần được khảo sát một cách kỹ lưỡng coi những thiết bị đó có thải ra ethylene hay không, nếu có thì kiểm tra coi mức độ thải ra ethylene có ảnh hưởng đến các cây lan không.
KHÔNG KHÍ LƯU CHUYỂN
Khi bạn đã chắc chắn rằng không khí chung quanh các cây lan của bạn không có ethylene, thì tiếp đó bạn cần chú ý đến việc không khí có lưu chuyển hay không. Sự chuyển động liên tục của không khí sẽ có lợi cho các cây lan của bạn. Đối với con người, đây là một phương cách để cân bằng các điều kiện của môi trường. Nếu như không khí cứ tuần hoàn quanh cây lan của bạn, những túi không khí nóng hoặc lạnh, độ ẩm thấp hay cao sẽ không có điều kiện để hình thành. Mặt khác, không khí chuyển động sẽ làm cho lá cây mát giống như quạt làm mát chúng ta vậy. “Khi không khí đứng yên một chỗ, chẳng khác nào lá bị một tấm vải phủ lên làm cho lá không được lám mát. Mặt khác, sự chuyển động của không khí là cách tốt nhất để xua đi, cái nóng sẽ được gió lấy đi. Vậy bạn cần giữ cho gió thổi liên tục qua các lá lan cây lan sẽ hưởng được nhiều ánh sáng mặt trời hơn dù không phải đang trong mùa hè” (Mitchell, 1963). Không khí chuyển động còn có khuynh hướng làm khô, đó có thể là điều kiện để kiểm soát bệnh tật của lan, bởi vì một khi nước còn đọng lại trên lá hoặc hoa lan thì đều trở thành những tác nhân làm cho cây lan nhiễm nấm hoặc vi khuẩn tấn công.
Thông thường dùng một cây quạt để tạo không khí luân chuyển chung quanh cây lan, nhất là khu vực trồng lan của bạn bị hạn chế. Một cái quạt nhỏ gắn bên trên cái khay trồng lan bằng ánh sáng nhân tạo cũng có tác dụng. Những cái quạt lớn hơn dùng trong sinh hoạt có thể đặt ở khu vực cửa sổ. Nhưng cần lưu ý không để quạt quạt trực tiếp vào cây lan, trừ khi tốc độ quạt đặt ở mức thật thấp. Nếu quạt chạy với tốc độ cao, các cây lan và các cành hoa sẽ bị đung đưa, làm ta liên tưởng đến những cành cọ đung đưa trước những cơn gió nhiệt đới, ngay cả lá cọ cũng bị hủy hoại bởi những cơn bão. Đối với những khu vực có diện tích lớn hơn, có lẽ cũng cần nghĩ đến một loại quạt riêng, tốc độ quạt thấp nhưng lượng không khí chuyển động lớn, giống như quạt thông gió trong các nhà kính, hoặc giống như loại quạt gắn cố định trên trần nhà, loại quạt đó có thể tạo ra một khối lượng không khí chuyển động lớn. Một cách thông gió tự nhiên bằng cách mở một số cửa sổ, nhưng nếu điều đó không làm cho nhiệt độ thay đổi quá mạnh, thì cũng làm cho gió thổi qua các cây lan và tạo cho không khí lưu chuyển. Mở các cửa sổ cũng có tác động đáng kể đến độ ẩm trong khu vực trồng lan của bạn, giả thiết rằng độ ẩm ngoài trời lúc đó cao. Trong các nhà kính, vào mùa đông lại dẫn tới trạng thái giảm độ ẩm và làm cho không khí trong nhà kính ấm lên.
ĐỘ ẨM
Khi không khí chuyển động thế nào cũng có thêm độ ẩm, hoặc ở những nơi có nắng và ấm thì gần với điều kiện sa mạc hơn là không khí trong những khu rừng nhiệt đới! Hơi nước trong không khí, đồng hành cùng với sự lưu chuyển không khí và nhiệt độ, có ảnh hưởng lớn đến tỷ lệ thoát hơi nước của cây lan. Ẩm độ thấp, đặc biệt khi kết hợp với nhiệt độ cao, làm cho cây lan mất nước nhanh qua các lá nhanh hơn so với việc chúng lấy nước thông qua bộ rễ, dẫn đến tình trạng cây bị khô héo ở những mức độ khác nhau. Độ ẩm quá cao đối với sức khỏe của cây lan không giống như những gì mà những cây lan trồng trong nhà kính phải đối diện, nhưng với một môi trường mà độ ẩm trong không khí gần như bão hòa (độ ẩm đạt 100%), và nước bị tù đọng, có thể đưa đến tình trạng nước đọng trên lá, hoa và làm cho các chất trồng rất lâu khô. Đây là những điều kiện làm cho cây lan cũng như hoa của chúng dễ bị sâu bệnh tấn công.
Hình trên: Việc lưu chuyển không khí không đủ và độ ẩm cao có thể làm cho hoa của cây Cattleya Botrytis mất đi vẻ đẹp của nó. Ảnh:: Greg Allikas
Theo khuyến cáo trong các tài liệu thì độ ẩm 60% là tốt cho việc trồng lan. Độ ẩm quyết định nhiệt độ không khí quanh cây lan. Một khi nhiệt độ không khí tăng lên thì cần phải bổ sung độ ẩm để giữ cho độ ẩm luôn ở mức hợp lý. Với lý do này, vào ban đêm chúng ta không cần bổ xung độ ẩm cho chúng, vì lúc đó nhiệt độ đã xuống thấp, việc thoát hơi nước ở những cây lan đã xuống mức tối thiểu. Độ ẩm thích hợp sẽ cải thiện mạnh trong khi nhiệt độ ban ngày (hoặc nơi có máy sưởi), đặc biệt nơi trồng lan ở trong nhà, nơi đó lượng hơi nước lớn đã hiện diện.
Các phân tử nước tách nhau ra trở thành không khí để cung cấp độ ẩm. Có nhiều cách để tạo ra hơi nước, thí dụ ta có thể đun nóng một bình nước. Các phân tử nước sẽ thoát ra không khí từ khối nước trong bình, quá trình này ta gọi là quá trình bốc hơi của nước. Càng nhiều phân tử nước thoát trực tiếp ra không khí, nhiệt độ làm ấm môi trường (do các phân tử nước thoát ra nhiều hơn), càng làm tăng lượng các phân tử nước làm tăng độ ẩm môi trường xung quanh.
Các loại đá tổ ong làm sản sinh độ ẩm nhiều hơn vì chúng có khả năng hút nước, rồi từ đó lại giải phóng nước ra ngoài không khí. Bản thân các cây lan, đặc biệt là số lượng lan được trồng nhiều cũng như những chất trồng được tưới nước sạch, cũng là một cách đóng góp độ ẩm vào không khí. Có một số máy tạo độ ẩm phun những hạt nước nhỏ li ti, tạo nên hơi nước rất mịn trở thành một phần của độ ẩm trong không khí. Có những loại máy tạo hơi nước khác, phun ra các giọt nước, với lượng nước lớn phun vào không khí, nhưng trước đó lượng nước này phải đi qua một tấm vải được thấm nước qua một khay nước, giống như ở những cơ sở may quần áo.
Ảnh trên: Lá của một Cattleya thường là nhẵn bóng và nhiều thít, song vì chúng bị ở trong tình trạng thiếu độ ẩm và nhiệt độ cao. Ảnh: Greg Allikas
Các thiết bị làm mát bằng hơi nước làm cho số lượng nước cần cho cây lan là đủ để giải nhiệt và hấp thu năng lượng từ thể đặc sang thể khí từ môi trường không khí mát mẻ hoặc từ những bề mặt vật thể nơi trồng lan. Người trồng lan xử dụng cách tạo hơi nước để làm mát bằng những vòi phun sương hoặc máy tạo sương cho các cây lan của họ. Việc phun hơi nước vào không khí sẽ làm mát các lá lan và tăng thêm độ ẩm. Nhưng ngoại trừ thực hiện việc đó dưới những điều kiện dẫn tới việc bốc hơi nhanh (ánh sáng mạnh, nhiệt độ nóng ấm, không khí lưu chuyển mạnh), và thực hiện thường xuyên, ta có cảm giác rằng hiệu quả mang lại cũng chẳng đáng giá, lại còn đem lại rủi ro nhiều hơn vì đã lam lây lan bệnh tật, đồng thời còn gây thiệt hại vì muối khoáng tích tụ trên mặt lá lan, Những người trồng lan ngoài trời có thể tìm ra phương cách tạo sương mù hữu hiệu để làm chậm quá trình nhiệt đã làm cho cây lan bị cháy trong thời gian mặt trời chiếu liên tục. Nhưng những người trồng lan trong nhà, đặc biệt là dưới ánh sáng nhân tạo, ở đó không có việc lá cây bị cháy sém, có thể yên tâm một khi ứng dụng những thiết bị bổ sung độ ẩm. Duy trì độ ẩm trong nhà có thể là điều đơn giản nhất bởi sử dụng phun sương bổ sung độ ẩm có bộ phận tự động điều chỉnh. Tuy nhiên, tất cả những người trồng lan cần phải lưu ý một điều là tránh để không khí bị độ ẩm bão hòa. Xử dụng máy sấy hoặc máy điều hòa không khí thì độ ẩm không cao và có thể làm cho không khí khô nhanh ở khu vực trồng lan. Trong thời tiết lạnh mà nhiệt phát sinh lại xảy ra thường xuyên thì các máy tạo sương sẽ phải làm việc quá tải. Mặt kính cửa sổ ở phía được làm lạnh, vào mùa đông sẽ bị hơi nước ngưng tụ lại thành giọt. Cửa sổ hai lớp (với polyethylene chẳng hạn) sẽ giảm thiểu tương đối nhiệt độ trên bề mặt. Và, như đã nói ở phần trên, một khi độ ẩm giảm xuống thì đương nhiên là lúc nhiệt độ tăng lên. Ngược lại, độ ẩm tăng lên khi nhiệt độ hạ thấp, điều đó thường xuất hiện vào những giờ về đêm. Vì vậy mọi cố gắng nên hướng tới khi thiết bị sưởi hoặc điều hòa nhiệt độ đang làm việc thì cần phải tăng thêm độ ẩm, đó là việc cần làm khi không khí quanh cây lan trở nên ấm hơn và vào thời gian ánh sáng ban ngày,
Những người trồng lan nghiệp dư nên cố gắng để có không khí sạch và ẩm lưu chuyển chung quanh cây lan. Như vậy sẽ giúp loại bỏ hoặc ít nhất thì cũng giảm được bất kỳ yếu tố cực đoan nào xuất hiện trong khu vực trồng lan.
Hình trên: Tình trạng độ ẩm thấp, đặc biệt là cây Cattleya lai được ghép vào một khúc cây. Ảnh: Greg Allikas
Nhất là trong trường hợp ánh sáng mạnh kèm theo nhiệt độ cao, thì độ ẩm và sự lưu chuyển không khí sẽ làm cho nhiệt độ trên lá lan giảm thấp và giảm sự thoát hơi nước của lá đồng cũng giảm những cú sốc về ngậm nước.
Ánh sáng, nhiệt độ, gió và độ ẩm quyết định lượng nước và dinh dưỡng cần cho cây lan, và từ đó quyết định lượng nước và lượng phân bón./.
Kỳ sau: Tưới nước
Originally posted 2017-01-03 17:54:39.